Śląsk to region o niezwykle bogatej historii sakralnej, gdzie na przestrzeni wieków powstawały liczne świątynie reprezentujące różnorodne style architektoniczne. Kościoły śląskie stanowią nie tylko miejsca kultu religijnego, ale również są świadectwem kunsztu architektonicznego, artystycznego i rzemieślniczego minionych epok. Prezentują one bogactwo form, detali i rozwiązań przestrzennych, które odzwierciedlają zmieniające się trendy w architekturze sakralnej oraz wpływy kulturowe różnych okresów historycznych.
Kościół św. Józefa w Rudzie Śląskiej
Kościół św. Józefa w Rudzie Śląskiej to wyjątkowy przykład architektury neoromańskiej, który został wzniesiony w latach 1902-1904 z fundacji hrabiego Franciszka Ksawerego von Ballestrema1. Ta monumentalna świątynia została zaprojektowana przez berlińskiego architekta Augusta Menckena przy współpracy z Janem Joachimem von Pöllnitzem, bratem żony hrabiego Ballestrema2. Projektanci czerpali inspirację z bazyliki San Lorenzo di Campo Verano w Rzymie oraz nadreńskich świątyń romańskich, nawiązując tym samym do włosko-niemieckich korzeni rodu fundatorów3.
Architektura i konstrukcja
Budowla została wzniesiona na planie krzyża łacińskiego z cegły na kamiennym cokole z ceramicznym detalem3. Kościół posiada jedną kwadratową wieżę, która jest usytuowana asymetrycznie z boku fasady3. Do budowy świątyni wykorzystano imponującą ilość materiałów: blisko 3,3 miliona cegieł z hrabiowskiej cegielni „Karol Emanuel”, 2430 ton wapna, 1650 ton cementu, ponad 2600 m³ kamienia oraz, co ciekawe, 17 500 jaj do zaprawy4.
Wnętrze i wyposażenie
We wnętrzu kościoła szczególną uwagę przykuwają dwa monumentalne czarne anioły autorstwa Josefa Limburga, niemieckiego rzeźbiarza wykształconego w Wiedniu i Berlinie4. Te spiżowe figury, powstałe krótko przed wybuchem I wojny światowej, pierwotnie znajdowały się na cmentarzu w Rudzie, a dopiero pod koniec lat 30. XX wieku zostały przeniesione do kościoła św. Józefa, gdzie strzegą wejścia do krypty rodu Ballestremów4. W krypcie tej spoczywa między innymi sam fundator świątyni, hrabia Franciszek von Ballestrem, który zmarł w 1910 roku4.
Znaczenie historyczne
Kościół św. Józefa jest nie tylko świadectwem religijności, ale również przykładem mecenatu rodu Ballestremów, który znacząco przyczynił się do rozwoju regionu5. Franciszek von Ballestrem, oprócz fundowania kościołów, był również twórcą wielu inicjatyw społecznych, takich jak szkoły, szpitale czy kasy oszczędnościowe dla robotników5. W 2010 roku, zgodnie z dekretem arcybiskupa Damiana Zimonia, parafia została podniesiona do rangi sanktuarium diecezjalnego6.
Sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej w Turzy Śląskiej
Sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej w Turzy Śląskiej, znane również jako „Śląska Fatima”, jest jednym z najważniejszych miejsc pielgrzymkowych w Polsce7. Historia tego wyjątkowego miejsca kultu rozpoczęła się po II wojnie światowej, gdy mieszkańcy Turzy Śląskiej, która dotąd nie posiadała własnego kościoła, zapragnęli wybudować świątynię8.
Historia powstania
Inicjatorem budowy był ks. Alfons Januszewicz, proboszcz parafii w Jedłowniku, do której należała Turza Śląska8. Jednak ze względu na podeszły wiek, realizację tego przedsięwzięcia powierzono ks. Ewaldowi Kasperczykowi8. To właśnie on 12 maja 1947 roku, w przeddzień 30. rocznicy pierwszego objawienia w Fatimie, zaproponował, aby patronką nowej świątyni została Matka Boża Fatimska, co spotkało się z entuzjastycznym przyjęciem mieszkańców.
Architektura i wyposażenie
Budowa kościoła przebiegała bardzo sprawnie, mimo trudności ze strony komunistycznych władz, które przez pewien czas wstrzymywały prace9. Świątynia została ukończona jesienią 1948 roku, a 13 października tego roku wierni powitali w niej obraz Matki Bożej Fatimskiej autorstwa Franciszka Worka z Rupienki koło Kamesznicy9. Kościół został poświęcony 14 listopada 1948 roku przez biskupa Stanisława Adamskiego9.
Architektura sanktuarium charakteryzuje się prostą, ale elegancką formą7. Centralnym punktem kultu jest wizerunek Matki Bożej Fatimskiej, a wnętrze świątyni sprzyja kontemplacji i modlitwie7. W 1959 roku ks. Kasperczykowi udało się sprowadzić do Turzy figurkę Matki Bożej z Fatimy, co dodatkowo wzmocniło znaczenie tego miejsca jako centrum kultu maryjnego9.
Znaczenie religijne i kulturowe
Sanktuarium w Turzy Śląskiej szybko zasłynęło łaskami, co przyciągnęło licznych pielgrzymów9. Rosnąca popularność tego miejsca zaniepokoiła władze PRL, które zaczęły szykanować zarówno proboszcza, jak i pielgrzymów9. Mimo to, sanktuarium przetrwało trudne czasy i do dziś jest ważnym ośrodkiem kultu maryjnego, gdzie odbywają się liczne nabożeństwa, w tym Noce Pokuty i Dni Chorych7.
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Wodzisławiu Śląskim
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Wodzisławiu Śląskim to jedna z najważniejszych świątyń regionu, będąca jednocześnie wizytówką miasta10. Obecna budowla, wzniesiona w stylu neogotyckim, jest już trzecim kościołem stojącym w tym miejscu, co świadczy o długiej i bogatej historii parafii wodzisławskiej10.
Historia i poprzednie świątynie
Dzieje parafii w Wodzisławiu Śląskim sięgają prawdopodobnie XII wieku, choć nie ma na to pewnych dowodów11. Część badaczy przyjmuje, że pierwszy kościół parafialny zbudowano w czasach lokacji miasta, co miało miejsce około 1257 roku11. Zgodnie z ówczesną praktyką, świątynię wzniesiono przy jednej z ulic prowadzących do rynku, w najwyższym punkcie miasta11. Kolejna budowla powstała w XV wieku i przetrwała do tragicznego pożaru miasta 12 czerwca 1822 roku11. Po gruntownym remoncie kościół funkcjonował do początku XX wieku, jednak jego stan techniczny stale się pogarszał11.
Budowa obecnej świątyni
Głównym inicjatorem budowy nowego kościoła był proboszcz Henryk Weltike, który już w 1904 roku wystąpił z propozycją wzniesienia nowej świątyni11. Początkowo władze pruskie nie wyrażały na to zgody, jednak po kilku latach udało się uzyskać niezbędne pozwolenie11. W maju 1909 roku rozebrano starą świątynię, a do pomocy przy tym zadaniu przybyli nawet saperzy z Nysy11. Projekt nowego kościoła wykonał architekt Ludwig Schneider z Wrocławia, choć wiele obliczeń matematycznych przeprowadził sam proboszcz Weltike.
Architektura i styl
Prace budowlane postępowały bardzo szybko i już po 12 miesiącach budowla była w stanie surowym10. Kościół ma imponujące wymiary: 46 metrów długości i 22 metry szerokości10. Został zaprojektowany w stylu neogotyckim, który był charakterystyczny dla pierwszego etapu twórczości Ludwiga Schneidera. Architekt ten był jednym z najważniejszych twórców śląskiej architektury sakralnej przełomu XIX i XX wieku, a według jego projektów powstało ponad 40 kościołów, głównie na Górnym Śląsku12.
Kościół Trójcy Przenajświętszej w Chełmie Śląskim
Kościół Trójcy Przenajświętszej w Chełmie Śląskim to dominujący element krajobrazu tej niewielkiej miejscowości położonej przy ujściu Przemszy do Wisły. Ten murowany kościół jest siedzibą parafii liczącej 400 lat i prezentuje neobarokowy styl architektoniczny z charakterystyczną wysoką wieżą.
Historia i rozwój
Historia kościoła w Chełmie Śląskim sięga XVI wieku, kiedy to powstała pierwsza drewniana kaplica. Według zapisów źródłowych, ta pierwotna świątynia została poświęcona za czasów biskupa krakowskiego Andrzeja Zebrzydowskiego (1551-1560). Pierwszym proboszczem przy kościele chełmskim był Wojciech Synowiec (1660-1665). W 1687 roku położono podwaliny pod nowy, murowany kościół, który został konsekrowany 16 października 1689 roku przez biskupa krakowskiego Jana Małachowskiego.
Rozbudowa i obecny kształt
Pierwotny kościół w Chełmie w XVI wieku był drewniany i posiadał trzy ołtarze. W środku znajdował się obraz Ukrzyżowanego, a świątynia miała jedną wieżę z dzwonem. W 1619 roku kościół miał już dzwonnicę z dwoma dzwonami i sygnaturką. Obok barokowego kościoła, po jego południowej stronie, stała drewniana dzwonnica, istniejąca aż do lat 70. XIX wieku.
W latach 1883-1887 ks. Franciszek Gach rozbudował kościół, dobudowując do nawy murowany transept z kruchtą, nad którą umieszczono chór muzyczny i postawiono nowe organy. Ta rozbudowa zmieniła kościół chełmski z budowli na rzucie prostokąta w budowlę na rzucie krzyża łacińskiego. Na początku XX wieku kościół został ponownie rozbudowany, powstała wówczas wysoka wieża, która nadała świątyni obecny kształt.
Architektura i otoczenie
Obecnie Kościół Trójcy Przenajświętszej w Chełmie Śląskim jest budowlą orientowaną, posadowioną na planie krzyża łacińskiego. Od strony zachodniej wznosi się niesymetrycznie usytuowana wieża, przykryta neobarokowym hełmem z latarnią. Podobny hełm umieszczono w miejscu sygnaturki. Kościół stanowi ważny element kulturowy i historyczny regionu, świadczący o bogatej przeszłości tej nadgranicznej miejscowości.
Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Piekarach Śląskich
Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Piekarach Śląskich to orientowany trójnawowy kościół halowy, wybudowany w stylu neogotyckim z cegły, na planie krzyża łacińskiego. Ta imponująca świątynia stanowi ważny element krajobrazu architektonicznego Piekar Śląskich, miasta znanego przede wszystkim z Bazyliki Najświętszej Marii Panny i św. Bartłomieja, będącej centrum pielgrzymkowym.
Architektura i konstrukcja
Kościół posiada jednonawowy transept, a od strony zachodniej wznosi się wysoka wieża. Po jej wschodniej i zachodniej stronie zamontowane zostały zegary, a w środku wiszą dzwony. Na skrzyżowaniu nawy głównej i transeptu wybudowana została mała sygnaturka. Sklepienia naw bocznych są krzyżowo-żebrowe, zaś te nad nawą główną – gwiaździste. Na sklepieniu w centralnej części kościoła namalowany został fresk przedstawiający sześciu świętych.
Wnętrze i wyposażenie
Ołtarz znajdujący się w kościele jest również neogotycki. W jego centrum umieszczony został obraz „Wręczenie kluczy św. Piotrowi”. Przy ołtarzu znajdują się figury przedstawiające patronów kościoła – świętych apostołów Piotra i Pawła. Całość tworzy harmonijną kompozycję, charakterystyczną dla neogotyckiego stylu sakralnego.
Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa w Brzezinach Śląskich
Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa w Brzezinach Śląskich, dzielnicy Piekar Śląskich, to rzymskokatolicki kościół parafialny wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego. Świątynia została wybudowana w latach 1913-1915 według projektu architekta Ludwiga Schneidera i konsekrowana w 1915 roku.
Historia powstania
Historia parafii w Brzezinach Śląskich rozpoczęła się wraz z utworzeniem samodzielnej gminy politycznej o nazwie „Birkenhain” (Brzezina) 1 lipca 1882 roku. Początkowo katolicy z Brzezin uczęszczali do kościołów w Kamieniu, Dąbrówce Wielkiej i do kościoła mariackiego w Bytomiu. W 1909 roku Brzeziny stały się filią parafii w Kamieniu i od tego czasu starano się o utworzenie własnej, samodzielnej placówki.
Powodem dążenia do budowy własnego kościoła była rosnąca liczba ludności w miejscowości oraz znaczna odległość (około 4 km) do kościoła w Kamieniu. Początkowo proboszcz parafii w Kamieniu, ks. Józef Kruppa, nie był przychylny temu pomysłowi, ponieważ niedawno wybudowano nowy kościół w Kamieniu (1899) oraz wydzielono parafię w Dąbrówce Wielkiej (1909). Jednak pod naciskiem mieszkańców i kurii wrocławskiej ostatecznie zgodził się na rozpoczęcie budowy.
Budowa i architektura
Władze gminy podarowały grunt pod budowę kościoła, jednak okazał się on nieodpowiedni z powodu zbyt płytkiej eksploatacji węgla prowadzonej przez kopalnię „Orzeł Biały”. Sprzedano więc tę ziemię i zakupiono nową parcelę, gdzie obecnie stoi kościół. Budowa rozpoczęła się w 1913 roku, a projektantem był Ludwig Schneider z Reichenstein (obecnie Złoty Stok). Wykonanie powierzono Franciszkowi Neumanowi z Bytomia. W listopadzie 1915 roku budowla była już w stanie surowym.
Kościół nie posiada jednolitego stylu architektonicznego – przeważa styl mieszany, gotycko-romański. Jest to świątynia jednonawowa z wieżą, zawierająca elementy historyzmu: neoromańskie i neogotyckie. Kościół konsekrował 25 listopada 1915 roku biskup wrocławski Adolf Bertram.
Architekci śląskich kościołów i ich dzieła
Wśród architektów, którzy odcisnęli największe piętno na krajobrazie sakralnym Śląska, szczególne miejsce zajmują Ludwig Schneider i August Menken. Ich projekty wywarły znaczący wpływ na architekturę sakralną regionu na przełomie XIX i XX wieku.
Ludwig Schneider (1854-1943)
Ludwig Schneider urodził się w Namysłowie i był jednym z najważniejszych twórców architektury sakralnej na Śląsku. Swój pierwszy kościół wybudował w latach 1895-1896 w miejscowości Kobeřice, położonej przy drodze z Raciborza do Opavy. W jego twórczości można wyróżnić dwa etapy: pierwszy, trwający do około 1905 roku, kiedy projektował kościoły neoromańskie, neogotyckie lub łączące cechy obu tych stylów, oraz drugi, w którym poszukiwał nowych środków wyrazu, odwołując się nawet do rozwiązań modernistycznych.
Schneider był bardzo dobrym znawcą Śląska i zwracał uwagę na układ urbanistyczny oraz potrzeby miejscowości, w których budowano świątynie11. Jego projekty zawierały szczegółowe uwagi dotyczące proporcji naw, rozmieszczenia ołtarzy, konfesjonałów, a nawet szerokości odstępów między ławami dla wiernych11. Według jego projektów powstało ponad 40 kościołów, głównie na Górnym Śląsku, ale również na Morawach, Dolnym Śląsku i w Danii11.
August Menken (1858-1903)
August Menken był berlińskim architektem, który specjalizował się w projektowaniu obiektów sakralnych1. Jego najbardziej znanym dziełem na Śląsku jest kościół św. Józefa w Rudzie Śląskiej, który zaprojektował wspólnie z Janem Joachimem von Pöllnitzem2. Menken był jednym z najwybitniejszych architektów obiektów sakralnych swojego czasu, a jego projekty charakteryzowały się dbałością o detale i nawiązaniami do historycznych stylów architektonicznych6.
Fundatorzy śląskich kościołów
Ważną rolę w rozwoju architektury sakralnej na Śląsku odegrali również fundatorzy, wśród których szczególne miejsce zajmuje ród Ballestremów.
Ród Ballestremów
Franciszek von Ballestrem (1834-1910) był jednym z najważniejszych fundatorów kościołów na Śląsku5. Pochodził z głęboko wierzącej rodziny i poświęcił się nie tylko polityce, ale również działalności społecznej i religijnej5. Z jego inicjatywy powstało wiele kościołów, w tym neoromański kościół św. Józefa w Rudzie Śląskiej5.
Ballestrem bardzo troszczył się o jakość życia swoich pracowników – dzięki niemu powstały szkoły, szpitale, hale gimnastyczne, a nawet system elektrycznego oświetlenia ulic w Rudzie już w 1889 roku5. Był również twórcą Zakładowej Kasy Oszczędności, gdzie robotnicy mogli odkładać pieniądze na rentę po zakończeniu pracy zawodowej5.
Podsumowanie
Kościoły i katedry śląskie stanowią niezwykle cenny element dziedzictwa kulturowego regionu. Reprezentują różnorodne style architektoniczne, od romańskiego, przez gotycki, barokowy, aż po neostyle XIX i początku XX wieku. Są świadectwem kunsztu architektów, budowniczych i rzemieślników, a także hojności fundatorów, którzy przyczynili się do ich powstania.
Każda z opisanych świątyń ma swoją unikalną historię i charakter. Kościół św. Józefa w Rudzie Śląskiej zachwyca monumentalną neoromańską architekturą i bogatym wyposażeniem. Sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej w Turzy Śląskiej, mimo prostszej formy, przyciąga tysiące pielgrzymów jako ważny ośrodek kultu maryjnego. Kościół Wniebowzięcia NMP w Wodzisławiu Śląskim imponuje neogotycką bryłą i bogatą historią. Kościół Trójcy Przenajświętszej w Chełmie Śląskim urzeka neobarokową wieżą i harmonijną kompozycją. Kościoły w Piekarach Śląskich – zarówno pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła, jak i Najświętszego Serca Pana Jezusa w Brzezinach Śląskich – są przykładami mistrzowskiego połączenia różnych stylów historycznych.
Te sakralne perły architektury nie tylko służą celom religijnym, ale również stanowią ważne punkty na mapie kulturowej i turystycznej Śląska, przyciągając miłośników sztuki, historii i architektury z całego kraju i zagranicy.
[1]: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kościół_%C5%9Bw._J%C3%B3zefa_w_Rudzie_%C5%9Al%C4%85skiej
[2]: https://www.sjozef.pl/oparafiiHistoria.php
[3]: https://atrakcje.slask.pl/atrakcje/ruda-slaska-kosciol-pw-sw-jozefa-w-rudzie-slaskiej-13874.html
[4]: https://www.rudzianin.pl/rzymskie-wzory-ballestremowie-i-czarne-anioly-wszystkie-tajemnice-kosciola-pw-sw-jozefa
[5]: https://www.sjozef.pl/oparafiiFundator.php
[6]: https://zabytek.pl/pl/obiekty/ruda-slaska-kosciol-parafialny-pw-sw-jozefa
[7]: https://ruda-parafianin.pl/sanktuarium-w-turzy-slaskiej-historia-nabozenstwa-i-ich-znaczenie
[8]: https://sanktuarium.turza.pl/historia/
[9]: https://www.slaskie.travel/culturalheritage/3445/sanktuarium-matki-bozej-fatimskiej-w-turzy-slaskiej
[10]: https://slaskie.travel/poi/3539/kosciol-pw-wniebowziecia-najswietszej-marii-panny
[11]: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kościół_Wniebowzi%C4%99cia_Naj%C5%9Bwi%C4%99tszej_Maryi_Panny_w_Wodzis%C5%82awiu_%C5%9Al%C4%85skim
[12]: https://silesia.edu.pl/index.php/Schneider_Ludwik
